WOJCIECH KARPIŃSKI


Pisarz i historyk kultury


Ur. 11 maja 1943 w Warszawie, zm. 18 sierpnia 2020 w Paryżu. W 1966 ukończył studia romanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, następnie studiował tam filozofię, a od 1967 prowadził zajęcia z literatury francuskiej. W latach 60. związał się ze środowiskiem paryskiej „Kultury”, gdzie od 1970 publikował pod pseudonimami.

W czasie wyjazdów na Zachód, od lat 60., poznał ważnych dla niego „pisarzy zbójeckich”: Aleksandra Wata, Konstantego Jeleńskiego, Józefa Czapskiego, Witolda Gombrowicza, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Jerzego Stempowskiego, Czesława Miłosza; odtąd zajmował się popularyzacją i interpretacją ich dzieł i myśli (zobacz: Pisarze zbójeccy).

W 1970 doktoryzował się, w tym samym roku został usunięty z UW w związku ze skazaniem jego brata Jakuba Karpińskiego w procesie politycznym (tzw. proces taterników). W latach 1971–1973 był sekretarzem Komitetu Neofilologicznego Polskiej Akademii Nauk. W latach 1972–1979 redagował rubrykę „Literatura francuska” w „Pamiętniku Literackim”.  W połowie lat 70. redagował w „Tygodniku Powszechnym” rubrykę „Tematy i refleksje”.  W 1974 został członkiem redakcji miesięcznika „Twórczość”. W 1975 podpisał tzw. List 59, przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. Uczestniczył w pracach Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W 1979 wraz z Marcinem Królem założył pismo „Res Publica”.

Od 1980 należał do „Solidarności”. W 1981 wyjechał do USA  na zaproszenie U.S. International Agency (Educational and Cultural Agency). Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 XII 1981, mimo że przebywał w USA, znalazł się na oficjalnej liście internowanych tzw. „ekstremistycznych działaczy „Solidarności” oraz innych nielegalnych organizacji” ogłoszonej na łamach „Trybuny Ludu” (17 XII 1981). W 1982 roku prowadził wykłady na wydziale nauk politycznych Yale University.  W marcu 1982 roku zeznawał przed Komisją Spraw Zagranicznych Senatu USA w sprawie represji w PRL. W 1982 zamieszkał w Paryżu. W latach 1982–2002 należał do komitetu wykonawczego Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej w Paryżu. Od 1982 był członkiem redakcji „Zeszytów Literackich”.

Wykładał na Yale University (1982), University of Texas (1990) i New York University (1994–1995). W latach 1982–2008 pracownik naukowy Centre national de la recherche scientifique w Paryżu i École des hautes études en sciences sociales.

Zmarł nagle w Paryżu. Zostawił ogromne archiwum literackie obejmujące maszynopisy niewydanych książek, dziennik prowadzony przez kilkadziesiąt lat i kilkanaście tysięcy listów od różnych adresatów (m.in. Józefa Czapskiego, Jerzego Giedroycia, Zbigniewa Herberta, Jarosława Iwaszkiewicza, Konstantego A. Jeleńskiego, Czesława Miłosza, Mary McCarthy, Miriam Chiaromonte, Pawła Hertza, Jerzego Turowicza, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Leszka Kołakowskiego, Edwarda Raczyńskiego, Stanisława Barańczaka, Adama Zagajewskiego...).

null

null

Nagrody

Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1975).

Ingram Merrill Award (1977).

Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie im. Herminii Naglerowej (1984).

Nagroda „Kultury” im. Zygmunta Hertza (1989).

Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1989).

Nagroda Ministra Kultury (2004).

Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie im. Włady Majewskiej (2013).

Nagroda Magellana (2014).


Ordery

Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2012), za „wybitne osiągnięcia w pracy twórczej oraz działalności publicystycznej i wydawniczej, za zasługi w popularyzowaniu literatury”.


Twórczość

Debiutował w 1964 na łamach „Kwartalnika Neofilologicznego” szkicem o François de La Rochefoucauld. Publikował następnie m.in. w: „Kulturze”, „Res Publice”, „Tygodniku Powszechnym”, „Więzi”, „Znaku” i „Zeszytach Literackich”.

W maju 1970 ogłosił pierwszy tekst w paryskiej „Kulturze” — Zenon Mielnicki W polskich oczach. Szkic ten został mylnie podpisany przez redakcję Tomasz Staliński (pseudonim Stefana Kisielewskiego, który pomagał w przekazaniu tekstu do publikacji). Pisał tam również pod pseudonimami: Jacek Salski i Kazimierz Opaliński.

Często jako pierwszy w prasie krajowej pisał o twórcach emigracyjnych, m.in. o Konstantym A. Jeleńskim i Gustawie Herlingu-Grudzińskim. Doprowadził do wydania w PRL tomu esejów Jerzego Stempowskiego,  a także do pierwszego oficjalnego wydania esejów Konstantego A. Jeleńskiego.

W 1974 wydał wraz z Marcinem Królem książkę Sylwetki polityczne XIX wieku, jedną z najbardziej dyskutowanych prac w kręgach opozycji demokratycznej drugiej połowy lat 70., zbierającą w wersji ocenzurowanej teksty drukowane wcześniej w „Tygodniku Powszechnym” i „Więzi”. Pełna wersja książki pt. Od Mochnackiego do Piłsudskiego. Sylwetki polityczne XIX wieku ukazała się w roku 1997. Rozważania na temat filozofii polityki, demokracji i wolności Karpiński zawarł następnie w tomach: Szkice o wolności (1980), Słowiański spór (1981), Cień Metternicha (1982), Prywatna historia wolności (1997).

W roku 1980 tomem W Central Parku Wojciech Karpiński rozpoczął cykl książek o wielkich twórcach polskiej kultury emigracyjnej (Józef Czapski, Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Gustaw Herling-Grudziński, Konstanty A. Jeleński, Jerzy Stempowski, Aleksander Wat) a także pisarzach i artystach z szerszego kręgu kultury (Nicola Chiaromonte, Balthus, Rainer Fetting, David Hockney, Tomasz Mann, Vladimir Nabokov, Aleksander Sołżenicyn). Kolejne tomy podejmujące tę problematykę to m.in. Książki zbójeckie (1988), Herb wygnania (1982), Twarze (2012).

Szczególne miejsce w twórczości Karpińskiego zajmują dwie biografie artystyczne: biografia malarska i duchowa Vincenta van Gogha — Fajka van Gogha (1994); oraz książka poświęcona Józefowi Czapskiemu, z którym łączyła autora wieloletnia przyjaźń — Portret Czapskiego (1996). Karpiński poświęcił Czapskiemu także wiele osobnych szkiców, ponadto opracował francuski wybór jego pism (Józef Czapski, L’Art et la vie, 2002), i listy Konstantego Jeleńskiego do Józefa Czapskiego ( Listy z Korsyki, 2003). Wielokrotnie pisał o malarzu i performerze Krzysztofie Jungu oraz przygotował poświęcony mu francuskojęzyczny album Krzysztof Jung: Peintures, dessins, photographies (2017). W 2016 opublikował książkę Henrykbiografię łączącą wiele gatunków literackich (m.in. esej, reportaż, dziennik), poświęconą Henrykowi Krzeczkowskiemu.

Wydana w roku 1982 książka Pamięć Włoch powstała po pierwszej podróży Wojciecha Karpińskiego do Włoch w 1972, początkowo drukowana w odcinkach na łamach „Twórczości”. Po lekturze tych szkiców Jarosław Iwaszkiewicz dedykował Wojciechowi Karpińskiemu wiersz Papież w Ankonie (z tomu Śpiewnik włoski). Zaraz po publikacji tom został również wyróżniony przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Pawła Hertza. W Rzymie, w trakcie pracy nad książką, Karpiński poznał Miriam Chiaromonte, wdowę po włoskim pisarzu Nicoli Chiaromonte, o którym później Karpiński wielokrotnie pisał, opracowywał jego inedita, tłumaczył na polski. Historię kultury i sztuki w formie szkiców z podróży Wojciech Karpiński kontynuuje w książkach Amerykańskie cienie (1982) i Obrazy Londynu (2014).

W latach 80. ukazały się jego rozmowy-rzeki z Leszkiem Kołakowskim i Alainem Besançonem, które były wielokrotnie przedrukowywane przez wydawnictwa podziemne. Leszkowi Kołakowskiemu poświęcił ponadto szkice zawarte w tomie Herb wygnania (1989) a także wygłosił laudację z okazji przyznania Kołakowskiemu europejskiej nagrody Erasmus Prize (opublikowana w: European Liberty. Four Essays on the Occasion of the 25th Anniversary of the Erasmus Prize Foundation. Raymond Aron, Isaiah Berlin, Leszek Kołakowski, Marguerite Yourcenar , Haga: Martinus Nijhof, 1983).

Od roku 1982 Wojciech Karpiński publikuje głównie w „Zeszytach Literackich”.

Z jego inicjatywy Paweł Hertz przetłumaczył i wydał po raz pierwszy w Polsce zbiór szkiców Hugo von Hofmannsthala a także Rosję w roku 1839 Astolphe’a de Custine.

O Wojciechu Karpińskim pisali m.in.: Adam Ciołkosz, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Paweł Hertz, Konstanty A. Jeleński, Adam Michnik (zobacz:  Głosy o Wojciechu Karpińskim).


Rodzina

Syn architekta Zbigniewa Karpińskiego i Stanisławy Zatwarnickiej, bratanek poety Światopełka Karpińskiego. Brat socjologa i działacza opozycji demokratycznej Jakuba Karpińskiego i Marka Karpińskiego historyka i eseisty. Wnuk Wojciecha Zatwarnickiego (1874–1948), który podczas II wojny światowej w swoim majątku na warszawskim Czerniakowie utworzył tzw. farmę chalucową ratując w ten sposób wielu Żydów z warszawskiego getta; tam także poczyniono pierwsze przygotowania do powstania w getcie warszawskim. Potomek rektora Uniwersytetu Wileńskiego Szymona Malewskiego (1759-1832).


Książki

Od Mochnackiego do Piłsudskiego. Sylwetki polityczne XIX wieku (wraz z Marcinem Królem), wyd. ocenzurowane jako Sylwetki polityczne XIX wieku: Maurycy Mochnacki, Kaliszanie, Hotel Lambert, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Henryk Kamieński, Cyprian Norwid, Zmartwychwstańcy, Aleksander Wielopolski, Julian Klaczko, Stanisław Tarnowski, Włodzimierz Spasowicz, Michał Bobrzyński, Aleksander Świętochowski, Jan Ludwik Popławski, Kraków: Znak, 1974; wyd. pełne Warszawa: Świat Książki, 1997.

Szkice o wolności, Chicago: Polonia, 1980.

W Central Parku, Warszawa: Klin, 1980.

Słowiański spór, Kraków: KOS, 1981.

Cień Metternicha, Warszawa: PIW, 1982.

Pamięć Włoch, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1982.

Amerykańskie cienie, Paryż: Instytut Literacki, 1983.

Chusteczka imperatora, Londyn: Polonia Book Fund, 1983.

Książki zbójeckie. Szkice o literaturze emigracyjnej, Londyn: Polonia Book Fund, 1988.

Herb wygnania, Paryż: Zeszyty Literackie, 1989.

Polska a Rosja. Z dziejów słowiańskiego sporu, Warszawa, PWN, 1994.

Fajka van Gogha, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1994.

Portret Czapskiego, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1996.

Prywatna historia wolności, Warszawa: Iskry, 1997.

Drzewa i ludzie, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2000.

Twarze, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2012.

Obrazy Londynu, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2014.

Henryk, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2016.

Szkice sekretne, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2017.

120 dni Kultury, Warszawa–Paryż: e-Book, 2020.


Rozmowy

Nie wierzę w zwycięstwo totalitaryzmu... Wywiad z Leszkiem Kołakowskim, Warszawa: Głosy, 1983.

Wojciech Karpiński rozmawia z Alainem Besançonem, Ełk: Lotnia, 1983.


Wydania obcojęzyczne

Ces livres de grand chemin, Montricher: Noir sur Blanc, 1992.

Knigi buntovni, Sofija: Karina M, 1999.

Portrait de Czapski, Lausanne: L’Age d’Homme, 2003.


Prace redakcyjne

Antologia współczesnej krytyki literackiej we Francji, Warszawa: Czytelnik 1974.

Madame de Sévigné, Listy: wybór, Warszawa: PIW, 1981.

Jerzy Stempowski, Eseje, Kraków: Znak, 1984.

Konstanty A. Jeleński, Szkice, Kraków: Znak, 1990.

Jerzy Giedroyc, Konstanty A. Jeleński, Listy 1950–1987, Warszawa: Czytelnik, 1995.

Józef Czapski, L’Art et la vie, Paris: L’Age d’Homme-UNESCO, 2002.

Konstanty Jeleński, Listy z Korsyki do Józefa Czapskiego, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2003.

Nicola Chiaromonte, Fra me e te la verità. Lettere a Muska, Forli: Una città, 2013.

Krzysztof Jung, Peintures, dessins, photographies, Paryż: Bibliothèque Polonaise de Paris, 2017.

Zbigniew Karpiński, Wspomnienia, Warszawa: Biblioteka Kroniki Warszawy, 2018.


Wybrane przedmowy i posłowia

Józef Piłsudski, Pisma, Warszawa: Polityka, 1985.

Witold Gombrowicz, Diary, Evanston: Northwestern University Press, 1988.

Nicola Chiaromonte, Che cosa rimane: Taccuini, 1955-1971, Bolonia: Il Mulino, 1995.

Witold Gombrowicz, Dziennik 1953-1969, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997.

Stefan Kisielewski, Cienie w pieczarze, Warszawa: Iskry, 1997.

Jerzy Stempowski, Listy do różnych adresatów, Warszawa: Zeszyty Literackie, 2000.

Nicola Chiaromonte, Co pozostaje: notesy 1955–1971, Warszawa: Czytelnik, 2001.

Jerzy Stempowski, Notes pour une ombre; suivi de Notes d'un voyage dans le Dauphiné, Montricher: Noir Sur Blanc, 2004.

Jerzy Stempowski, Zapiski dla zjawy. Zapiski z podróży do Delfinatu, Warszawa: Noir sur Blanc, 2004.

Nicola Chiaromonte, Notatki, Gdańsk, słowo obraz / terytoria, 2015.

Józef Czapski, Proust a Grjazovec, Mediolan, Adelphi, 2015.

Nicola Chiaromonte, Listy do Muszki, Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki, 2018.

Konstanty A. Jeleński, Zbiegi okoliczności, Paryż-Kraków: Instytut Literacki Kultura-Instytut Książki, 2018