Wojciech Karpiński

Staram się pokazać obraz Rosji i stosunków polsko-rosyjskich u tych polskich myślicieli XIX wieku, którzy szukali jakichś szans porozumienia czy zrozumienia między dwiema zbiorowościami w okresie formowania się nowoczesnej świadomości politycznej i społecznej, czyli w latach 1831-1871. W polskiej myśli politycznej podział na postawę „zaprzeczną” (termin Mickiewicza) i postawę otwartą miał zasadnicze znaczenie. Ten podział modyfikował inne podziały. Pojęcia zachodniej myśli politycznej, takie jak konserwatyzm i postępowość, nabierały w sytuacji kraju pozbawionego niepodległości, swoistego sensu.

W książce niniejszej przedstawiam na konkretnym materiale cztery typy idealne, cztery modelowe koncepcje stosunków polsko-rosyjskich. Schematycznie można by je wzorem Zniewolonego umysłu zaprezentować jako cztery sylwetki:

Alfa (Adam Gurowski), czyli paroksyzmy ducha czasu. Radykał, uczeń Hegla, wielbiciel Saint-Simona, dostrzegł w carze rosyjskim najlepsze spełnienie ducha czasu.

Beta (Henryk Rzewuski), czyli jakobin prawicy. Tradycjonalista i gorący katolik, zapatrzony w de Maistre’a i jego paradoksy, stawał się narodowym i religijnym nihilistą. W swoich pismach reprezentował to, co anachronicznie określam jako prawicowe wcielenie luksemburgizmu w myśli polskiej.

Gamma (Aleksander Wielopolski), czyli kapitulacja realizmu politycznego. W imię tego realizmu Wielopolski wybrał taktykę polityczną, która okazała się przekreśleniem jego zasad i strategii.

Delta (Henryk Kamieński), czyli spekulacje narodowej dialektyki. Kamieński analizuje groźbę, jaką dla świata mogą być społeczne i polityczne wynaturzenia spowodowane przez system despotyczny w Rosji. Nakreślone przez niego socjologiczne i politologiczne interpretacje fenomenu totalitarnego (avant la lettre, lecz z głębokim przeniknięciem ducha tych procesów), nie mają sobie równych w europejskiej myśli XIX stulecia i zachowują swoje znaczenie w końcu XX wieku.

Chciałem jednak ukazać nie schematy, lecz żywe problemy. Szamotanie się między postawami starałem się przedstawić na konkretnym materiale. Rozważania włączone w „mięso historyczne”, zachowują - mam nadzieję - bogactwo odcieni i sensów, pozostają przez to aktualne na dziś i na jutro. […]

Zaczynałem studia nad dziejami „słowiańskiego sporu” w smutnej Warszawie między marcem 1968 a grudniem 1970. O oficjalnym podejmowaniu tej tematyki nie było mowy. […] W okresie „Solidarności” nieoficjalne wydawnictwo „Kos” zaproponowało mi wydanie książki o miejscu Rosji w polskiej myśli politycznej XIX stulecia. Egzemplarz dotarł do mnie przez granice już po zgnieceniu sierpniowego wybuchu wolności. W 1983 roku w londyńskim wydawnictwie Polonia ogłosiłem tom szkiców Chusteczka imperatora. W jego skład wchodziły także studia na temat stosunków polsko-rosyjskich. Pierwsze wydanie krajowe tej pracy ukazało się w 1994 roku w Warszawie.

Wojciech Karpiński